Otuz Altı Savaş Hilesi

Aşağıda yer alan ve “Savaş Hileleri” anlamına gelen stratejemleri inceledikten sonra günümüzde ülkemizin karşılaştığı, özellikle dış politika alanında, sorunları değerlendirmede saha sağlam sonuçlara ulaşabiliriz.  

Otuzaltı Stratejem[1]

“Otuz Altı Savaş Hilesi - Strategem” Çin'nin siyaset, savaş ve sivil ilişkilerde kullandığı bir dizi savaş hilesini gösteren bir çalışmadır. Çoğu kez kullanılan araçlar alışılmışın dışında ya da aldatıcı niteliktedir. “Strategem” ile “strateji” birbirleri ile karıştırılmamalıdır. Strategem bir aldatma, buna karşı strateji ise uzun erimli ya da genel bir plandır. Alman Sinoloji bilgini Harro Von Senger[2], Çince “ji” sözcüğünü strategem olarak çevirmiş. Strategem, savaş hilesi demektir. Ji sözcüğü ise ilk kez, MÖ 5. yüzyılda yaşayan Sun Tzu'nun Savaş Sanatı adlı eserinde geçer. Sözcük eserin ilk bölümünde, “savaş sanatı, yanıltma, aldatma sanatı”, olarak tanımlanır. Üçüncü bölümde ise “düşman ordusunu silah kullanmaksızın zorda bırakmak için en iyi yol" olarak tanımlanır. Sun Tzu, düşman karşısında askeri yoldan elde edilen zafere fazla değer biçmez; ona göre bu yol ancak üçüncü sıradadır. İkinci sıraya, diplomatik araçlara başvurularak kazanılan zaferi koyar. İlk sırayı ise ji yoluyla kazanılan zafer alır. Strategem, dar anlamda hile ya da aniden tasarlanmış bir eylemden planlı olarak düşünülmüş bir eyleme kadar, geniş bir anlam yelpazesine sahiptir. Şu durumlar için söz konusudur: (1) İçinden çıkılması zor görünen, doğrudan bir çıkış yolu bulunamayan durumlar; (2) Karşıdaki kişi tarafından görülmeyen, farkına varılmayan durumlar; (3) Gizli olarak sahneye konulmuş ve bu nedenle çoğu kez tiyatro etkisi yapan, fakat karşıdaki kişinin gerçekmiş gibi etkilendiği durumlar; (4) Sözcüğün en geniş anlamıyla “aldatma” gerektiren durumlar; (5) Uygulayanın amacı bakımından “iyi” görünmekle birlikte karşı taraf için “kötü” olması gerekmeyen ve hatta onun için bile “iyi” sayılabilecek durumlar.

Von Senger'in vurguladığı önemli bir nokta “hile” kavramının Batı'daki ve Çin'deki anlamı, içeriği ve tarihsel gelişiminin farklılığıdır: Çinliler açısından hilenin göstergesi, çok eskiden beri, “aldatma” ve “yalan-dolan” değil, tersine “olağandışılık”tır. Onlara göre hile, bilgelikten çıkar; bu nedenle, hileye özgü olan “olağandışının yaratımı”, bilinçli, entelektüel bir süreçti. Kısacası, “hilebaz” Batıda bir küfürdür, aşağılık bir durumdur, Çin'de ise “ji-bazlık” en üst düzeyde bilgelik anlamına gelir. Eski bir Çin atasözü şöyle der: “Savaşta hiçbir hileyi hor görme.” Bu nedenle stratejemler, askerlik kuramının önemli bir bölümüdür. Savaşan bir komutan inisiyatifi kendi eline geçirmek isterse, düşmanını şaşırtmalarla alt etmeye yönelmek, diğer bir deyişle düşmanın durumunu gözeterek uygulanabilir stratejemler düşünmek zorundadır. Bu onu, kötü bir durumu iyi bir duruma dönüştürmek ve az sayıda bir kuvvetle düşmanın üstün gücüne karşı zafer kazanmak üzere harekete geçirir. Öyle ki, böyle bir stratejemle o komutan, düşmanı askeri güç kullanmaksızın bile dize getirebilir.

Bölüm 1: Kazanan Savaş Hileleri

1. Denizi geçmek için göğü aldat[3] (Deceive the heavens to cross the ocean): Karanlıkta hareket etmek, ıssız bölgeleri işgal etmek veya gizlenmek şüphe uyandırır. Düşmanın önlemlerini azaltmasını sağlamak için açıkta hareket et. Normal faaliyetlerini yürütüyor görüntüsü vererek gerçek niyetini gizle. Amacı gizlemek, rotayı saptırmak. Takiyye stratejemidir.

2. Zhao krallığını kurtarmak için Wei kuvvetlerini kuşat[4] (Besiege Wei to rescue Zhao): Eğer düşman doğrudan saldırıya karşı güçlü ve hazırlıklı ise onun iyi korunmayan değerlerine saldır. Düşmanın açık zaferini, onun korumasız, zayıf yerlerinden birini tehdit ederek yenilgiye dönüştürür. “Savaş suya benzer. Hiçbir belirli biçimi yoktur. Taktiğini düşmanın durumuna göre uygulayan ve zafere ulaşan kişi, tanrılara layık bir iş yapmış sayılabilir.”

3. Ödünç bıçakla saldır (Kill with a borrowed knife): Başkalarını kendi amacın için savaşmaya ikna et ve onların gücünü kendi amacın için kullan. Kendini tehlikeye atmadan birini dolaylı yönden rahatsız etmek. “Kendi gücün sınırlı ise düşmanın gücünü ödünç almalısın. Düşmana zarar veremiyorsan, onu kendi hançeriyle vurmayı denemelisin. Hiçbir generalin yoksa, düşmanın generalini ödünç al. Hiçbir şey yapamıyorsan, hareketsiz kal. Hiçbir çıkış yolun yoksa, düşman eliyle amacına ulaş.”

4. Düşmanı beklerken rahat ol (Wait at leisure while the enemy labors): Savaşa hazırlıkta erken davran. Savaşın yerini ve zamanını seçme avantajını kullan. Düşmanın daha fazla enerji kullanmasını ve tükenmesini sağlarken kendi enerjini koru. Düşman tükenene kadar bekle ve saldır.

5. Yanan evi yağmala (Loot a burning house): Eğer bir ülke iç çekişmelerle uğraşıyorsa, ülke halkı hastalıklar ve açlıkla zayıf düşmüşse, yolsuzluklar ve suçlar artmışsa o ülke dış tehditlerle baş edemez. Böylece, bir mahrumiyetten, bir güçlükten, bir krizden yarar sağlamak için saldırılır.

6. Doğuda gürültü yaparken Batıda saldır (Make a sound in the east, then strike in the west): Her savaşta büyük yarar sağlayan “baskın”, saldırıyı düşmanın en az beklediği yerde gerçekleştirerek sağlanır. Bunun için aldatma önlemlerinin uygulanması ve düşmanın zihninde farklı bir beklenti oluşturulması gerekir. Saldırının gerçek yönünü gizlemek amacıyla, bir başka yönde manevra yapmak.

Bölüm 2: Düşmanla İlgili Savaş Hileleri

7. Hiçbir şeyden bir şey oluştur (Create something from nothing): Aynı sahte hareketi iki defa yap. Birinci ve ikinci harekete tepki gösteren düşman üçüncü sahte harekete karşılık vermede tereddüt edeceğinden üçüncü sahte hareket düşmanı hazırlıksız yakalamak için gerçek saldırıya dönüşmelidir. (a) Bir sahte tehlikeyi öylesine sahnelemeli ki, düşmanın dikkati, ardından gelmekte olan gerçek tehlikeyi sahte tehlike sayacak biçimde çelinmiş ve düşman herhangi bir savunma önlemi almadan kurban durumuna düşürülmüş olsun. (b) Bir sahte senaryoyla düşmanın gerçeği başka türlü algılamasını sağlamak ve bundan yarar sağlamak. (c) Uydurma haber yaymak; düzmece bir şeyi gerçekmiş gibi göstermek; ortalığa söylentiler yaymak; yalan kampanyası açmak; karalama taktiği gütmek.

8. Yer altı yollarını düşman görecek şekilde onar ama Chencang[5] geçidi boyunca gizlice ilerle (Openly repair the gallery roads, but sneak through the passage of Chencang): Düşmana birleşen iki kuvvetle saldır. Birinci saldırı düşmanın karşılamaya hazır olduğu doğrudan bir saldırı olmalı ikincisi ise düşmanın beklemediği dolaylı bir saldırı olmalı ve bu saldırı düşmanın kendi kuvvetlerini bölmeye zorlayarak yıkımını sağlamalı. (a) Yürüyüş yönünü gizleme. (b) Asıl amacı sıradan bir eylemin ardına gizlemek; normal, alışılmış uygun bir eylemin arkasına, tam tersi bir eylemi gizlemek.

9. Nehrin karşısındaki yangını gözle (Watch the fires burning across the river): Savaşa girmek için düşmanlarının kendi aralarındaki çatışmalarla tükenmelerini bekle; sonra da düşmanlarla tek tek ilgilen. Düşmanın içine düştüğü kriz, güç durum, görünüşte ilgisizce izlenir, bilinçli olarak görmezden gelinir. Daha sonra eyleme geçirilir. Bu, durumu, sonucunu bekleyerek kollama, oyalama hilesidir. “Görünüşte hiçbir şey yapmamak, bir şey yapmanın en yüksek biçimidir.”

10. Hançeri tebessümle gizle (Hide a knife behind a smile): Düşmanın güvenini kazanınca ona karşı gizlice harekete geç. Kötü niyetle dostluk gösterme, güzel sözlerle niyeti gizleme hilesidir.

11. Şeftali ağacını korumak için erik ağacını feda et (Sacrifice the plum tree to preserve the peach tree): Gerektiğinde uzun erimli ve daha önemli hedeflerini gerçekleştirebilmek için kısa erimli ve daha önemsiz hedeflerinden vazgeç. Bir aldatıcı manevra yardımıyla; (a) başkasını kurtarmak için kendini kurban etmek; (b) kendini kurtarmak için başkasını kurban etmek; (c) üçüncü bir kişiyi kurtarmak için birini kurban etmek; (d) çok değerli bir şeyi elde etmek için küçük bir kurban vermek.

12. Keçiyi çalmak için fırsat kolla (Take the opportunity to pilfer a goat): Stratejiyi uygularken, küçük bile olsa ortaya çıkan fırsatlardan yarar sağlayacak esneklikte ol. Bir yarar sağlayacak bir şansı değerlendirmek üzere, psikolojik olarak her zaman ve her yönden hazırlıklı olmak.

Bölüm 3: Saldırı Savaş Hileleri

13. Yılanı ürkütmek için otlara vur (Stomp the grass to scare the snake): Düşmandan niyetini gizleyerek onu tahrik etmek, niyetini ve planlarını anlamak için beklemediği hareketler yapmak.

14. Ölüyü dirilt (Borrow a corpse to resurrect the soul): Amacını gerçekleştirmek için unutulmuş ya da atıl olmuş bir kurumu, düşünceyi, teknolojiyi ya da yöntemi kullan: (a) Geçmişe ait bir şeyi yeni bir amaçla yeniden canlandırmak. (b) Gerçekte yeni olan bir şeyi, eski ve değerli bir şeymiş gibi ileri sürmek. (c) Kendi özel güç alanını oluşturmak için başkasının gücünden yararlanmak.

15. Kaplanı dağdaki inini terk etmesi için ayart (Entice the tiger to leave its mountain lair): Gücünü konumundan alan düşmana onun üstün olduğu yerde doğrudan saldırma. Düşmanı, gücünü oluşturan kaynaklardan uzaklaştırmak ve ona daha elverişli yerde saldırmak için konumunu terk etmeğe ikna et. “Düşmanın üstüne doğruca gitmek tehlikelidir; düşmanın gelmesini sağlamak yarar sağlar.”

16. Tuzağa düşmesi için düşmanını serbest bırak (In order to capture, one must let loose): Sıkıştırılan düşman genellikle ümitsiz de olsa son bir saldırıya geçer. Bunu önlemek için düşmanı hala bir çıkış yolu olduğuna ikna et. Bu onun savaşma gücünü kıracaktır. Ama gerçekte bu çıkış yolunun olmadığını gördüğünde morali tükenecek ve savaşmadan teslim olacaktır. “Zamanı gelmediği sürece hiç kaygıya kapılmamalı ve özel bir çabayla geleceği belirlemeye kalkışmamalı.”

17. Mücevheri elde etmek için tuğlayı uzat (Tossing out a brick to get a jade gem): Düşmanı tuzağa düşürmek için bir yem kullan. Savaşta yem genelde başarı hayalidir. “Her armağan dostluğu pekiştirir.”

18. Düşmanı yenmek için önderlerini ele geçir (Defeat the enemy by capturing their chief): Düşman güçlü ancak askerlerin önderlerine bağlılığı zayıf ise öncelikle önderlerini ele geçir. Bu, düşman ordusunun dağılmasını sağlayacaktır. Düşmanı, seçkinlerini zararsız hale getirerek yok etmek.

Bölüm 4: Kargaşa (Kaos) Yaratan Savaş Hileleri

19. Kazanın altından ateşi çek (Remove the firewood from under the pot): Eğer karşındaki düşman doğrudan çatışma için çok güçlü ise öncelikle onun temel değerlerini yok ederek ve gücünün kaynaklarına saldırarak zayıflat.

20. Sorunlu sularda avlan (Disturb the water and catch a fish): Düşmana saldırmadan önce karmaşa yaratarak onun algılama ve düşünme yeteneğini zayıflat. Amaçlarına ulaşmak için karmaşadan yararlan.

21. Ağustos böceğinin kabuğunu çıkart (Slough off the cicada's golden shell): Eğer yenilme tehlikesi ile karşı karşıya isen ve tek şansın çekilerek yeniden düzenlenmek ise sahte bir görüntü oluştur. Düşmanın bu görüntüye odaklanmasını sağla. Sonra çekil. Sahte tedbirlerle gerçek stratejik amacını gizle.

22. Hırsızı yakalamak için kapıyı kapat (Shut the door to catch the thief): Koşullar kesin sonuç için fırsatlar sunuyorsa, tuzağa düşürdüğün düşmanına bu koşullardan sıyrılma olanağı verme ve savaşı sonuçlandır.

23. Komşuna saldırırken uzaktaki devlet ile dost ol (Be friend a distant state while attacking a neighbour): Genellikle komşu ülkeler birbirlerine düşman olurlar. Uzaktaki ya da aralarında engel olan ülkeler ise ittifak kurabilirler. Bir bölgede en güçlü devlet sen isen bir başka bölgedeki en güçlü devlet değil, aynı bölgedeki ikincil en güçlü devlet senin için en büyük tehdittir. Qin Beyliği’nde yaklaşık MÖ 269 yılında uygulanmıştı.

24. Guo devletini fethetmek için güvenli bir yolu ödünç al (Obtain safe passage to conquer the State of Guo): Ortak bir düşmana saldırırken bağlaşıkların olanaklarını kullan ve düşmanı yenilgiye uğrattıktan sonra bu olanakları geri ver.

Bölüm 5: Zarar Veren Savaş Hileleri

25. Kirişleri ve direkleri çürükleri ile değiştir (Replace the beams with rotten timbers): Düşmanın yapısını çökert. Harekât yöntemlerini etkile. Uyguladığı kuralları değiştir. Onun standart eğitimine ters hareket et. Böylece onun savaşma yapısının esasını oluşturan temel direklerini yok et.

26. Dut ağacını yalnızca keçiboynuzu ağacını lanetlemek için göster (Point at the mulberry tree while cursing the loust tree): Konumları gereği doğrudan çatışmanın olası olmadığı durumlarda başkalarını disiplin altına almak, denetlemek ya da uyarmak için adlarını doğrudan anmadan kıyaslama ve yok etme yöntemleri uygula. Doğrudan çatışmadan kaçınmak için dolaylı yöntemlerle mesajını ver ya da uyar.

27. Aldatmak için budala gibi davran (Feign madness but keep your balance): Niyetlerinin anlaşılmasını önlemek için hareketlerini maskele. Düşmanın senin gerçek yeteneklerini anlamasını engelle. Kendine güveninin artmasını ve böylece savunma önlemlerini azaltmasını sağla. Sonra da saldır.

28. Düşmanın tırmanınca merdiveni çek (Remove the ladder when the enemy has ascended to the roof): Yemlerle ve aldatmalarla düşmanı tuzağa düşür. Sonra da ulaştırma hatlarını ve çekilme yollarını kes. Bu koşullarda düşman hem senin kuvvetlerinle hem de doğa koşulları ile savaşmak zorunda kalacaktır.

29. Ağacı sahte çiçeklerle süsle (Deck the tree with false blossoms): Sahte hareketlerle ve gösterilerle düşmanı yanılt. Değersiz bir varlığı değerli gibi, tehdit olmayan bir unsuru tehditmiş gibi, yararsız bir şeyi yararlıymış gibi göster.

30. Ev sahibinin ve konuğun rollerini değiştir (Make the host and the guest exchange roles): Düşman kamplarına sızarak işbirliği, teslim olma ya da anlaşma istiyor görüntüsü oluştur. Böylece, düşmanın zayıf noktalarını belirle. Düşman gevşeyince onun gücünün kaynaklarına saldır.

Bölüm 6: Umutsuz Savaş Hileleri

31. Düşmanını güzel bir kadınla tuzağa düşür (The beauty trap - honey trap): Düşmanın kampında karışıklık yaratmak için güzel bir kadın gönder. Bu hile üç düzeyde işe yarar: (1) Komutan kadından etkilenerek görevini savsaklar. (2) Askerler arasında rekabet başlar. (3) Düşman saflarındaki diğer kadınlar kıskanarak entrika düzenlemeye kalkarlar. Sonuçta güzel kadın kargaşa yaratır.

32. Boş kent hilesini uygula (The empty fort strategy): Düşman üstün ve zaferi kaçınılmazsa savaşa hazırlanma görüntüsü vermekten vazgeç. Zayıf olduğun, savaş alanını terk ettiğin ve çekildiğin konusunda düşmanını ikna et. Bu durumda düşman zaferden emin olarak rahat hareket edebilir. Saldırıdan vaz geçebilir. Bu durumda düşmanı hazırlıksız yakalayarak saldırabilirsin.

33. Düşman casuslarını düşmanın kampını karıştırmak için kullan (Let the enemy's own spy sow discord in the enemy camp): Gizli yöntemlerle ve rüşvetle elde edilmiş casuslarla düşmanın dostları, bağlaşıkları, danışmanları, ailesi, komutanları, askerleri ve halkı arasında sorunlar yaratarak onun savaşma yeteneğini çökert.

34. Düşmanın güveninin kazanmak için kendini yarala (Inflict injury on oneself to win the enemy's trust): Yaralanmış taklidi yapmanın iki farklı uygulaması olabilir. Birincisinde artık onun için yakın bir tehdit oluşturmadığın konusunda düşman aldatılarak önlemlerini gevşetmesi sağlanabilir. İkincisinde ise ortak bir düşman tarafından yaralandığın görüntüsü vererek düşmanın güveni sağlanabilir.

35. Birbirini bütünleyen savaş hileleri kullan (Chain stratagems): Birbiri peşi sıra bir hileler zinciri gibi farklı strateji hilelerinin uygulanması önemlidir. Aynı strateji içinde farklı planları uygula. Ancak bu durumda hilelerden biri başarısız olursa zincir kırılabilir ve stratejinin bütünü de zora girebilir.

36. Eğer bunların tümü başarısızsa çekil (If all else fails, retreat): Üstün bir düşman karşısında eğer koşullar yenilgiden başka bir seçenek bırakmıyorsa savaşma, teslim olma ve uzlaşma. Çekil ve sonraki savaş için hazırlan. Çünkü çekilmek yenilmek anlamına gelmez. Çekilirsen zafer için yeni bir şans elde edebilirsin.

---

[1] Kaynak: Karadağ, Osman, Strateji Üzerine Öncü Metinler: Öncüler - 1 Çinliler ve Hintliler, Berikan Yayınevi, Ankara, 2014 s.366-368 ve Ek-F

[2] Senger, H. V., “Savaş Hileleri-Strategemler”, Çeviren: Metin Özbalta, Anahtar Kitaplar, İstanbul, 1995

[3]Bu savaş hilesi Tang İmparatoru Taizong’un 643 yılında bir sefer için zorunlu deniz geçişine gönderme yapar. Komutan Xue Rengui, bu savaş hilesini öğretmek üzere, deniz tutulması korkusundan kurtarmak için açık ve iyi bir havada imparatoru, akıllı bir adamla buluşmak zere davet eder. Onlar karanlık bir tünele girerler ve orada kendilerine ziyafet verilir. Birkaç günlük bir ziyafetten sonra, İmparator duyduğu dalga seslerinden bir gemiye alınarak kandırılmış olduğunu anlar! Komutan perdeyi çekerek denizi gösterir ve denizi geçmiş olduklarını itiraf eder: İmparator sefere devam etmeleri kararını verir ve seferi başarı ile tamamamlarlar.

[4]Savaşan Beylikler döneminde Wei Beyliği, Zhao’ya saldırır ve başkent Handan’ı kuşatır. Zhao Beyliği, Qi Beyliği’nden yardım ister, fakat Qi generali Sun Qin, Wei ordusu ile doğrudan karşılaşmanın akılcı olmadığınu bunun yerine başkente saldırır. Wei ordusu acilen geri çekilir, yorgun birlikler tuzağa düşürülür; Wei generali Pang Juan da çatışma alanından kaçar. Bu çatışma Sun Bin’in Savaş Sanatı’nda da ayrıntılı anlatılır.  Buradaki ana düşünce, kuvvetli bir düşmanla doğrudan savaşmaktan kaçınarak, onun zayıf noktasına saldırmadır.

[5]Bu deyiş Chu-Han çatışmasından kaynaklanır. Orada Liu Bang, Xiang Yu ile karşılaşmaya hazırlanmak için Sichuan topraklarına çekilir. Tam olarak hazırlandığında, daha önce imha ettiği geçit yollarını onartırken, bu yollar yerine birliklerini küçük Chencang kenti üzerinden gizlice Guanzhong’a doğru hareket ettirir. Xiang Yu, Liu Bang’in yolları onarttığı bilgisini aldığında, onarımın tamamlanmasının yıllar alacağını değerlendirerek, önlemi geciktirir. Bu Liu Bang’ın Guanzhong’u tekrar ele geçirmesini ve Han Sülalesi’nin doğumunu sağlar.

Bir Yunan Mucizesi Var mıydı?

Bir Yunan Mucizesi Var mıydı?

Tarihte bir Yunan Mucizesi olduğunu iddia edenlere göre bu Yunan uygarlığıdır. Eski Yunan yazıyı mı icat etti?  Hayır; bunu Doğu’dan Fenikeliler aracılığı aldı. Yaptıkları sessiz harflerden oluşan alfabeye sesli harfleri eklemek oldu. Eğer bu bir mucize ise Eski Yunan mucizesinden söz edilebilir. Sanatı mı icat etti? Hayır; bunu da Doğu’dan, Anadolu ve Doğu Akdeniz üzerinden aldı. Uygarlık, bazılarının iddia ettiği gibi öyle tek bir etnik grup tarafından değil, insanların toplamsal çabalarının bir ürünüdür. G. Mosca[1] “Klâsik Yunanistan'ın, dünya uygarlığındaki büyük katkı payını kabul etmekle birlikte, bu mucizeyi açıklamak için, çoktandır belli bir olaya dokunmak gerekir zannındayım: Tarihi Grek devrinin kültürü, her ikisi de yabancı istilâları önünde yarım kalmış iki uygarlık devrinden sonra gelmektedir” diyerek bir mucizenin olmadığını açıkça belirtir. Mosca’nın sözünü ettiği yarım kalmış iki uygarlık Girit’teki Minos uygarlığı ile Yunanistan yarımadasındaki Miken uygarlığıdır. 

Bir “Yunan Mucizesi” var mıydı sorusunu yanıtlamadan önce “Doğululaştırma (orientalizing)” dönemi kavramından söz etmek yararlı olacaktır. Doğululaştırma dönemi, Suriye ve Asur, daha az olmak üzere Fenike ve Mısır sanatının Yunanistan ve İtalya yarımadalarını etkilediği kültürel ve sanat tarihi dönemidir. Eski Yunan Arkaik dönemde MÖ 8.yüzyılın sonlarında başlayan bu dönem, Ege dünyasında kültürel karşılıklı ilişkilerin artışı ile gelişen yeni bir Doğululaştırma tarzını kapsar. Yine Orta İtalya’da yükselen ekonomisine paralel olarak soylu Etrüsk ailelerinin Doğu motifleri içeren yabancı lüks ürünlere erişimleri ile MÖ 7.yüzyılda Etrüsk sanatı da bir Doğululaştırma dönemi olarak görülür.

Güney Batı Asya (ya da Yakın Doğu)’nın Yunan Kültürüne Etkisi[2]

Eski Yunan kültürünün, komşularının hiçbir katkısı olmadan, bir mucize olarak kendiliğinden ortaya çıktığını tanımlayanlar vardır.  Walter Burkert[3], “Sami Doğu’nun etkisi altında Yunan kültürü özgün parlamasını yaparak kısa sürede Akdeniz’de kültürel üstünlüğe ele almıştır” diyerek bu çarpık görüşe karşı çıkar. O “Doğululaştırma” yüzyılı olan MÖ 750-650 dönemine odaklanır. Asurların fetihleri, Fenike ticareti, Yunanların Doğu ve Batı’daki keşiflerinin olduğu bu dönemde yalnızca doğunun beceri ve görüntüleri değil, yazı sanatı da eski Yunan dünyasına aktarılmıştır. Burkert, Yunanistan’a yeni teknik ve tasarımlar getiren göçmen zanaatkârları, gezgin bilicilik ve sağaltım öğreticileri ve Yunanların Doğu Akdeniz’den ödünç aldıkları şiir ve söylencelerini izler. Geniş ölçüde arkeolojik, metinsel ve tarihi kanıtlara dayanarak, doğu örneğinin önemli derecede Homer döneminde Yunan edebiyatı ve dinini etkilemiş olduğu sonucuna varır. W. Burkert’in bu konudaki görüşü özetle şöyledir:

Klasik bilimciler “doğulu” ve “batılı” deyişlerini antitez ve çatışma anlamında iki ayrı kutba ayırma eğilimine girmişlerdir. Yunanlar, Persleri yendiklerinde Doğu’dan ayrı bir kimlikleri olduğunu düşünmeye başlamalarına karşın, “Doğu” kavramı, Haçlı Seferleri’nden çok sonralarına kadar Batı dillerine girmemişti. Bu gerçek bugün bile klasik Yunan ve Doğu arasındaki bağlantıların önyargısız bir tartışmasını yapabilmenin neden zor olduğunu zorlukla açıklar. Bunu denemeye kalkanlar kemikleşmiş bir konumla, tedirginlikle ve savunma ile karşılaşır. Bu yaklaşım büyük ölçüde yaklaşık iki yüzyıl önce başlayan ve özellikle Almanya’da kök salan entelektüel gelişmenin bir sonucudur. Bilimin artan uzmanlaşması ideolojik koruma ile birleşmiş ve her ikisi de izole edilmiş görkemli saf bir “klasik Yunan” yaratmıştır. On sekizinci yüzyıla kadar filoloji ile teolojinin sıkı bağlantılı olduğu dönemde Yunan klasikleri ile İncil arasındaki karşılıklı ilişkiden dolayı herhangi bir sorun ortaya çıkmıyordu[4]. Ancak bu yaklaşım ortaya çıkan “üç eğilimle” yıkıldı.

Üç yeni eğilim

Homer (Odyssey) ve Herodotos “Fenikelileri” Doğu ile Batı arasındaki bağlantı olarak kabul ediyordu. Sonra üç yeni eğilim ortaya çıktı ve hepsi birlikte Doğu-Yunan eksenini çatlattı. İlkin Friedrich August Wolf’un çalışması ile filoloji teolojiden ayrıldı ve aynı zamanda Johann Joachim Winckelmann’ın çalışması ile de klasizmin daha çok pagan eğilimli yeni bir kavramı oluştu. İkinci olarak Johann Gottfriend Herder ile başlayan romantik ulusalcılık ideolojisi gelişti. Bu edebiyatı ve ruhsal kültürü sonunda derinlemesine tek bir insan, kavim ve ırk ile birbirine bağladı. Karşılıklı etkileşim yerine köken ve organik gelişme kavrayışın anahtarı oldu. Friedrich Creuzer’in daha evrensel modeline tepki olarak, Carl Otfried Müller “Yunan kabile kültürü” adlı eserindeki düşüncesi ile dikkate değer etkide bulundu. Tam da Yahudilerin Avrupa’da tam yasal eşitlik sağladıkları zamanda, ulusal-romantik bilinç doğubilimcilik (orientalism) tepki eğilimi başladı ve Yahudi düşmanlığına (anti-Semitism) yol açıldı. Üçüncü olarak dilbilim bilginleri birçok Avrupa ile Persçe ve Sanskritçenin de içinde yer aldığı “Hint-Avrupa” dil grubunu keşfettiler. Bu da Yunanlar, Romalılar ve Cermenlerle bağlılığı kuvvetlendirdi ve böylece Samileri başka bir dünyaya attı[5]. Klasik ulusal Yunan kimliği kavramını oluşturmak amacıyla, Hint-Avrupa ailesi içinde Hint akrabalarına karşı Yunanlıların bağımsızlığını savunarak, uygarlığın bağımsız ve kendi kendine yeterli bir model olarak ortaya çıktığı düşüncesi başta Almanya olmak üzere Avrupa'da 19. yüzyıl sonrasına egemen oldu. Böylece 1884 yılında, Ulrich von Wisamowitz-Moellendorf “Sami ve Mısırlıların insanları ve devletlerinin yüzyıllardır bozulmakta olan kültürlerinin eskiliğine karşın, Helenlere birkaç el becerisi, gelenek … dışında bir katkı yapmaları mümkün değildir” diyerek küçümseyen değerlendirmesine varılmış oldu[6]. Ancak bu yaklaşım da “üç yeni keşif” ile sarsıldı.

Üç yeni keşif

Bağımsız bir “Helenzmin” Homer ile mucize görünümü 19.yüzyılda üç yeni keşif ile bastırıldı. Bu keşiflerden ilki Çiviyazısı ve hiyeroglifin çözülmesiyle eski Güney Batı Asya (Yakın Doğu) ve Mısır’ın ortaya çıkışıydı. İkincisi Miken uygarlığının toprak altından çıkarılışı oldu. Üçüncüsü de eski Yunan sanatının gelişmesinde doğululaştırma döneminin kanıtlanmış olmasıdır. Eskiden Fenike’nin Doğu ile Yunanistan (Hellas) arasında aracılık rolü oynadığı değerlendirilmesinde, doğu karşıtı refleks Helenistlere daha yakın olarak öne çıktı.

Julius Beloch, Fenikelilerin erken Yunan üzerindeki etkisinin öneminin sıfıra yakın olduğu kuramını yayınladı[7]. Bunun yerine bir Hint-Avrupa dili olan Hititçenin çözülmesi ile Hitit-Yunan bağlantısı üzerinde durulmaya başlandı ve bu Sami etkisine karşı bir engel olarak ortaya kondu. Otto Neugebauer, “Pythagore teoremi”nin, Pythagoras’tan bin yıl önce Babil matematikçileri tarafından bilinmekte olduğunu keşfetti. Alman filoloji bilgini Franz Dornseiff, Güney Batı Asya (Yakın Doğu)’nın klasik Yunan üzerindeki etkisine, Hitit mitoloji metinlerinin çözülmesiyle ortaya çıkan yeni boyut veren ilk kişi oldu[8]. Asıl kırılım 1946 yılında yayınlanan Kingship in Heaven (Göklerin Krallığı) metni ile geldi. Bu, Hesiod’un Uranos ve Kronos öyküsüne benzer mit Kumarbi tarafından göklerin tanrısının kısırlaştırılması; o zamandan beri Kumarbi-Kronos paralelliği ortaya kondu ve büyük ölçüde Albin Lesky’nin çabası ile Kumarbi klasik filolojinin standart referans metni oldu.

Böylece Hititler ile “Hint-Avrupa” halkının “Doğu”yu temsil etmesi sempatik bulundu. Mitolojik motiflerin yanı sıra anlatı teknikleri ve destan edebi tarzı da, karşılaştırmalı araştırmanın konusu oldu. O zamandan beri, Homeros destanı artık Doğu edebi formları ile karşılaştırmada bir arka plan olarak durmaktadır. Buna paralel olarak yeni bir savunma hattı süratle geliştirildi: Tunç Çağı’nda MÖ 13.yüzyılı karakterize etmede bazı “Ege şivesi” bulunabileceği, genel olarak Anadolu, Sami Doğu, Mısır ve Miken dünyası arasında yakın temasların olduğu kabul edildi. Bu “Doğululaştırma” döneminde daha az odaklanılan Homer dönemi (MÖ 750-650) Doğu beceri ve görüntüleri, Sami sanat ve yazısının Yunanistan’a transfer edildiği ve Yunan edebiyatının kayıtlara ilk defa geçtiği dönemdir. Alman bilim insanları ilginç bir biçimde Yunan alfabesini daha erken bir döneme tarihlendirme eğilimindedirler. Böylece Homer destanlarını MÖ 700’lerde maddi kültürde dikkat çekici olan Doğu etkisinden kurtarma çabasındadırlar[9]. Maden ticareti ile birlikte Asurların Doğu Akdeniz’e yayılmaları yanı sıra Fenike – Yunan alfabesinin yayılması doğu zanaatkarlarının Batı’ya hareketlerinin ikna edici tarihi çerçevesini sağlar. Bu dönemde Yunanlar, Doğu Akdeniz dünyasından yalnızca el becerileri, zanaat ve sanat almamış, din ve edebiyat alanında da doğu modellerinden önemli derecede etkilenmiştir. Homer Odyssey‘de "kamu çalışanları olan" çeşitli göçmen zanaatkarları sayar: İlkin “bir kahin ya da bir şifacı”, sonra marangoz ve ayrıca “tanrısal şarkıcı.”[10]

MÖ yak. 8.yüzyıl ortalarında Asurlar ile Yunanlar arasında doğrudan temas sağlandığında Yunan kültürü, daha sonraki kuşaklar dönemine göre çok daha az öz bilince sahip ve bu nedenle yabancı etkisine karşı çok daha fazla yumuşak ve açıktı[11].

Kamu çalışanları: Göçmen zanaatkarlar

Tarihsel arka plan

MÖ 1200’lerde “deniz kavimleri” denen halkın neden olduğu yıkımlar sonucu birçok krallık yıkıldı ve Tunç Çağı’nın görkemi kayboldu. Doğu Akdeniz’de, Mısır dışında, kent uygarlığı ve yazı yalnızca Kilikya-Suriye-Filistin’de yaşayabildi. Kilikya’dan güney Suriye’ye kadar olan bölgede Güçlü bir Hitit uygarlığı geleneği ve Hitit tarzı mimari ve sanat MÖ 8.yüzyıl sonlarına kadar devam etti[12].

Bu bölgedeki batı Samileri, Yunanlar tarafından Fenikeliler diye anılır. Erken bağlantılar yalnızca Kıbrıs’a değil Girit’e de ulaşıyordu. Suriye-Filistin’in en olağanüstü başarısı alfabetik yazıyı geliştirmesidir. İbraniler, Fenikeliler ve Aramiler tarafından kullanılan bu alfabenin basitliği yazının ilk defa çok geniş alanlara yayılmasını sağlamıştır. Asurların MÖ 9.yüzyıldan başlayarak kentler, krallıklar ve kabile merkezlerinin oluşturduğu karmaşık bölgeye yayılması dünya tarih boyutlarında dinamik değişikliklere neden olmuştur. Asurların kendilerinin de değerli maden arayışı itici bir güç oluşturmuş ve zamanının en kuvvetli ordusunu oluşturarak bu orduyu yaptığı akınlarla acımasız baş eğme ve haraç almada kullanmış, böylece bölgede ilk dünya gücünü oluşturmuşlardı. Asur ordusu MÖ 877’de ilk defa Akdeniz kıyılarına ulaştı ve 841’de Tyre ve Sidon, 834’de Kilikya’daki Tarsus haraç vermeye zorlandı. Hitit kent devletleri de aynı şeyi yapmaya zorlandı ya da yıkıldı. Yunanlar bu doğu gücünün farkında olmalıydılar, çünkü yak. MÖ 850’lerde Fenikeliler Kıbrıs’a yerleşmiş ve Kition bir Fenike kenti haline gelmişti. Fenike kolonileşmesi uzak Batı’ya da ulaşmıştı: Kartaca’nın geleneksel kurulma tarihi MÖ 814 yılıdır. Asurların, Shalmaneser’den sonra bir süre Akdeniz kıyılarında gözükmedikleri dönemde Yunan tüccarları Suriye’ye ulaştılar[13]. Yine Chalkis’ten MÖ 8.yüzyıldan önce Batı’ya ulaşmıştı. Burada da Etrüskler ile maden ticareti önemliydi; Fenikelilerin Kıbrıs’tan Kartaca yoluyla Sardunya adasına olan ticaret yolu, Yunanların Euboea’dan Ithaca yoluyla Pithckoussai’ye olan ticaret yoluyla rekabet içindeydi. Bu ticaret yollarıyla ilk Yunan yazısı da Euboea, Naxos, Pithekoussai ve Atina’da görülmeye başlar.

…

Harita: Erken Arkaik Dönemde Akdeniz ve Güney Batı Asya

Asurlar, en güçlü dönemine Urartu gücünü yok eden, Tyre ve Babil’i bağımlı hale getiren Tiglath-pileser III (745-727) ile girmiş ve devamlı olarak Doğu Akdeniz kıyılarında bulunmuşlardır. MÖ 738’de ilk defa Ionians (Yunanlar)’dan bir raporda söz edilir. Bu bir subayın Suriye’ye karşı saldırı yapıldığına ilişkin raporudur: “İyonlar geldi. Onlar saldırdılar … kentleri … onları …denizin ortasında…[N. N.?] gemisinde izledi.”[14] Doğuluların Yunanları, İyonlar olarak anması uzun bir tartışma ve yorum konusudur. İbranicede Jawan, Arapçada Junan sözcüğünün Asur formu Iawan(u), ya da Iaman(u), yukarıdaki metinde geçen "(ülke) Ia-u-na-a·a", yani Iaunaia[15]. İyonyalılara Homer, Iawones; Persler, Yauna; İbraniler, Yewanim; Türkler ve Araplar ise Yunan derler. Ancak yazar, bu İyonların Batı Anadolu’dan değil Euboea, Atina ya da her ikisinden olduğunu söyler. Asur Sargon II (722-705) zamanında gücünün doruğuna ulaşır, yalnızca Hitit kent-devletleri değil Kilikya da bir Asur eyaleti olur. Kıbrıs kralı ve oradaki Yunan kentleri Sargon’a saygı göstermiştir. Yine Sargon’a saygı gösteren "Mushki" kralı olan Mita da Frigya kralı Midas olarak bilinir. Bütünüyle bakıldığında çeşitli şiddet olayları ve felaketler Doğu-Batı ilişkilerini kesmedi, tersine belki de bu kez sığınmacıların tüccarlara karışması akımıyla bu ilişkileri daha da yoğunlaştırdı. Her durumda doğu malları akımı ve bunların taklitleri MÖ 700’lerde Yunanistan’da biraz sonra da Etruria’da görülmeye başladı[16]. Asur’un bu baskın dönemi Homeros çağıdır. Aynı dönemde, Lidya krallığı Suriye ile temasa geçmiştir. Böylece Efes’ten başlayan ve doğuya giden “Kral Yolu”nun açılması İyonların doğu ticareti ile doğrudan temasa geçmeleri onların Batı Anadolu’da süratle gelişmelerine olanak sağladı. Değişen bu ilişkiler ağı içinde Yunan kültürü üstünlük kazanmış ve doğu etkisini gölgelemiştir.

Yunanistan’da Doğu ürünleri

Yunanistan üzerinde MÖ 8.yüzyıl ve 7.yüzyıl başlarındaki bu Doğu kültürü etkilerini izlemek ve onların önemini değerlendirmek için Yunan metinleri değil, daha çok arkeolojik buluntular sağlam bir temel sunar[17]. Yine de kültürel ve ekonomik kalkınmanın ana hatları, Geç Hitit, Urartu, Asur ve Mısır arasında giderek daha açık hale kültürel etkilerinde Suriye'nin merkezi bağlayıcı rolü oynamasıyla, sıkıca kurulmuş olduğu gözükür[18]. Homer’in Odyssey eserinde de belirtildiği üzere Fenike tüccarları her zaman doğu kültürün taşıyıcıları, Yunanlara doğu ithalatın tedarikçileri olarak kabul edilmişti. Akdeniz'de Yunanların ve Fenikelilerin yayılması, erken tarihlerden beri karşılıklı rekabeti de geliştirmiştir. Her ikisi de, önceki Asur uygulamalarını izleyerek önce dış ticaret tesisleri, sonra koloni denilen bağımsız kentler kurmaya başladılar; Fenikeliler için Afrika'da Kartaca, Kıbrıs’ta Kition (şimdiki Larnaka) iken Yunan kentleri güney İtalya ve Sicilya’da ortaya çıktı; bu gelişmeler rekabet gücü siyasetinin yeni biçimlerine yol açtı.

Bununla birlikte, önce Fenikelilerce sonra Eğribozlular (Euboia) tarafından harekete geçirilen ticari bağlantılar, karşılıklı temas için tek kanal değildi. Daha yakın kültürel temaslar ve değişim nitelikli zanaatkarlık düzeyinde gerçekleşti. Uzun süreden beri MÖ 9.yüzyılın sonundan başlayarak, doğu zanaatçıları Yunan kentlerine göç etmiş ve becerilerini Yunanlara aktarmış oldukları öne sürülür. Söz konusu sığınmacıların göçü Asur fetihlerinden kaynaklanır[19].

Bu gezici beceri sahibi zanaatkarlar Homeros’un dizelerinde “kamu çalışanları” anlamında demioergoi (Od. 17.383-385) olarak geçer. Plutarch’a göre Solon, bu göçmen zanaatçıların Atina için önemini kavramış ve böyle göçmenler için “techne uğruna onların ikamet değiştirmek” terimini kullanmıştır. Aynı dönemde Korint tiranı da öyle ustaların peşinden koşmuştu; daha sonra Themistokles technitai için vergi kolaylığı sağlamıştı "bu yüzden mümkün olduğunca çok insanın ikamet almalıydı."[20]

Özetle: Despotların etkisinin bir ölçüde sınırlı olması Doğulu ustalar için, serbest dolaşım şansı en azından bir süre için var olmuştu. Bu serbest dolaşım doğululaştırma döneminde Batı’da da tam olarak gelişti[21]. Doğu zanaatkarlarının, Babil’de Zanaatkar Oğulları (marê ummani), Suriye’de Dökümcüler Oğulları (bn nsk) gibi aile loncaları olarak örgütlenmiş oldukları görülür. Gözden kaçırılan bir diğer hareket de imparatorlukların yükselmesi ve çökmesi sırasında karlı bir yaşam süren paralı askerlerdir. Herodot, Mısır kralı Psammetichus’ın İyonyalı ve Karyalı paralı askerleri olduğunu söyler (Hd. 2.152). Yunanistan'da MÖ 8. yüzyılın sonunda kullanıma giren hoplit silahları Asur ve Urartu silahları ile çok yakın bağlantılıdır[22].

MÖ 8.yüzyılda Yazı ve Edebiyat

Genel kültür tarihi açısından, bugüne kadar doğululaştırma döneminin en önemli başarısı Fenike yazısının Yunanlılar tarafından alınması ve başarılı bir biçimde Yunan fonetiğine uyarlanmasıdır[23]. Bugüne kadar bilinen en eski Yunan harfleri Naksos, Ischia, Atina ve Eğriboz (Euboea) kökenli ve çevresinde MÖ 750 yıllarında ya da biraz önce ortaya çıkan yazıdır. Bu tarih, Batı'ya Eğriboz yoluyla Suriye'den İyonya’ya olan ticaret bağlantılarına mükemmel olarak uymaktadır[24]. Her durumda, Yunan alfabesinin bir anda büyük bir başarı ile geliştirilmiş olduğu argümanı, yerel Yunan alfabeleri arasında baştan görünen büyük farklılıklar, yüzyıllar değilse de onlarca yıl süren bir "uzun gelişme" dönemini gerektirmesi nedeniyle, Lilian Jeffery tarafından sağlam bir şekilde çürütülmüştür[25]. Sözde geliştirme ya da daha çok transfer süreci bazı kopyalama yanlışlıkları ve bazı kasıtlı eklemeler de dahil olmak üzere, bir yönde Friglere diğer yönde Etrüsklere hemen hemen aynı anda ulaşması yıllar sürmese de birkaç on yıl içinde, son derece hızlı olmuştur[26].

Diğer yandan, Yunan tarafından bakıldığında, bir sessizlik (argumentum ex silentio[27]) vardır: Makul bir doğruluk derecesinde sınıflandırılabilen ve tarihlendirilebilen artan miktardaki Yunan seramikleri arasında, şimdiye kadar MÖ 770’den öncesine ilişkin Yunan harfine benzer bir tek karalama bile keşfedilmemiştir. Yunan alfabesinin bu tarihten önce yüzyıllar boyunca saklanıyor olduğunu önerecek bir şey yoktur. Böylece, “maddi kalıntı” bulguların ortaya koyduğu üzere, Yunan yazısının değil MÖ 10.yüzyılda 9.yüzyılda bile var olduğu neredeyse olanaksızdır. Harflerin Yunan adları (alfa, beta, gama ve benzeri) kendi değiştirilemez sırasına göredir. Bunlar, Yunancada hiçbir anlamı olmayan Semitik sözler-boğa, ev ve benzeridir. Bunlar tek bir özel nedenle korunmuştur: Okuma ve yazma eğitimi bunların bu sırada ezberlenerek öğrenilmesi ile başlamıştır[28]. Sami harf adları alfa, beta … en erken MÖ 5. yüzyılda Yunan edebiyatında ortaya çıkar, fakat bunlar MÖ 8.yüzyıldan beri kullanılıyor olmalıdır. Böylece Yunanlıların Fenike yazısını benimsemesi harf formlarını kopyalamadan daha fazla olduğu açıktır; o öğretim tekniğinin iletimi dahil okuma yazma öğrenmeyi de içerir[29].

Finike-Arami bölgedeki kitaplar genel olarak deri metinleri olarak kullanımda idi[30]. Asur imparatorluğu idaresi iki dil, daha çok iki yazı, üzerine dayanıyordu. Arami dili idari dil olarak Persler döneminde kesinlikle öne çıkmıştı. Ancak Darius bile eski geleneğe saygı gösterip Persçe çivi yazısını oluşturulmasını gerekli gördü. Pratik amaçla Persler deri yazı formlarını kullanmayı sürdürdüler; Persepolis’deki deri yazı metinlerinin bulunduğu kütüphane İskender tarafından yaktırılmıştır[31].

Akad çivi yazısı Arami, Fenike ve Yunanca ile yan yana MÖ 8.yüzyılda Fırat’tan İtalya’ya kadar bir yazılı kültür sürekliliği oluşturur[32]. Çivi yazısı tabletleri yalnızca Suriye’de değil Kıbrıs, Tarsus’ta bulunmuştur. Biraz daha doğuya doğru Guzana-Tell Halaf’ta bir iş adamı yazışmalarında Aramiceyi kullanırken, Harran yakınındaki Huzirina-Sultantepe’de bir çivi yazısı kütüphanesi bulunmaktaydı. Helenistik dönemde çivi yazısının kullanıldığı yazılı sözleşme pratiği Aramice ve İbraniceden Yunancaya kadar izlenebilir[33]. Carl Wendel temasların iş belgelerinin ötesine de geçtiğine dikkat çeker: Bu ayrıntılı ve özel yazışma Yunan edebi uygulamasının sonunda Mezopotamya’ya dayandığını kanıtlar[34]. Burkert, Yunanlıların sözde Fenikelilerden yalnızca alfabeyi aldıkları ve yazılı kültürün diğer tüm başarılarını kendi başlarına yarattığı yolundaki revaçta olan iddianın dikkatle ele alınması gerektiğini uyarısında bulunur[35].

Özetle, ekonomik faaliyetlerin askeri genişleme ile bağlantılı olarak, Güney Batı Asya (Yakın Doğu)’dan çıkan ve büyüyen, okuryazarlık dahil kültürel süreklilik, tüm Akdeniz'e MÖ 8. yüzyılda yayıldı. Doğu'nun yüksek kültürleri ile Yunanlar gruplar halinde yoğun ilişkiye girdi. Kültürel egemenlik bir süre Doğu ile kaldı; ancak Yunanlılar aldıklarını hem benimsedi hem de bunları dönüştürmede, kendi ayırt edici kültür formları geliştirmeye başladı. Kısa süre sonra Yunanlar Akdeniz uygarlığının öncülüğünü üstlendiler.

Bu dönemde Doğu-Batı bağlantıları "Ege Dünyası" Tunç Çağından daha yoğundur. Babil’den Kilikya ve Kıbrıs’a kadar Yunan ticareti, Yunan paralı askeri ve Yunan kentleri dahil olmak üzere askeri gelişmeler vardı; Fenikelilerin Kıbrıs’ta ve Batı’da, Yunanların Suriye ve Batı’da yerleşimleri vardı. Doğu’dan Batı’ya doğru yoğun mal akımı, özellikle metal işçiliği, fakat aynı zamanda Yunanistan’a el sanatları becerisi akını vardı. Böylece Yunanlar bir "doğululaştırma devrimi " için çok istekliydiler. Zanaat ustaları yanı sıra göçmen falcılar ve arınma din adamları Yunan kentlerine geliyordu[36]. Bütün bunların üstünde alfabe, yazılı tabletler, deri rulolar ve kitap yazım formatı gibi doğrudan yazılı kültürün etkileri vardı. Bu etki Mezopotamya klasiklerini yansıtan erken Yunan edebiyatında geniş pasajlar ile doğrulanmaktadır. Bu konuyu Burkert’in vardığı sonuç ile noktalayalım:

“Kültür izole edilmiş olarak kendi tohumlarından yeşeren bir bitki değildir; o pratik gereksinimler ve çıkarlar ile birlikte merakla yönlendirilen sürekli bir öğrenme sürecidir.  ‘Yunan mucizesi’ yalnızca özgün bir yeteneğin sonucu değildir. O varlığını Batılıların en Doğulusu Yunanların olması basit fenomenine borçludur.”[37]

---

[1] Mosca, G., Eski Yunanistan'da Siyasî Müesssese Ve Doktrinler, Çev.: Mukbil Özyörük, A.Ü. Hukuk Fakültesi Mecmuası, Cilt 2 Sayı 4,1945, s.234-256.

[2] Burkert, Walter, The Orientalizing Revolution: Near Eastern Influence on Greek Culture in the Early Archaic Age (Revealing Antiquity), Translater Margaret Pinder, Harvard University Press, 1998. Burkert, Walter, The Orientalizing Revolution: Near Eastern Influence on Greek Culture in the Early Archaic Age, Almancadan İngilizceye çeviren Margaret E. Pinder, Harvard University Press, 1995. İngilizceden Türkçeye çeviriler tarafımdan yapılmıştır. Sonraki göndermeler, “Burkert, s…” biçiminde olacaktır.

[3] Walter Burkert (1931-…) Yunan mitoloji uzmanı Alman bilim insanıdır. Zürih / İsviçre Üniversitesi klasikler profesörüdür. İngiltere ve ABD’de öğretim görevlisi olarak çalışmıştır. 1960’lardan beri din çalışmaları yapanları yapan kuşağı arkeolojik ve yazıtbilim (epigrafik) bulguları, ozanların, tarihçiler ve filozofların çalışmalarını birleştiren modern bir yolla etkilemiştir.

[4] Burkert, s.1

[5] L. Polakov, Le mythe arien (1971), The Aryan Myth (1974).

[6] Burkert, s.2

[7] “Fenikeli” Taşozlu Herakles’in Fenikeli Kadmos’tan daha az fantezi olmadığına ilişkin savı ile (Burkert, s.3)

[8] Burkert, s.4

[9] Burkert, s.5

[10] Burkert, s.6

[11] Burkert, s.8

[12] Burkert, s.9

[13] Burkert, s.11

[14] S.159-160, Dip notu 15: H.W.Saggs, Iraq 25 (1963) s.76-78; Bruan (1982a, s.15. Kral Hazael’in tunç plakası, Sisamlı Hera’ya … (piously dedicated) ve Eretria Apollo’suna … "The Ionians came. They attacked ... the cities ... [N. N. Pursued them?] in his ships ... in the middle of the sea."

[15] Burkert, s.12

[16] Burkert, s.13

[17] Burkert, s.14

[18] Burkert, s.15

[19] John Boardman, özellikle Girit için bu hareketi ayrıntılı olarak göstermiştir. Üç grup kanıt gösterir: Knossos’ta MÖ yak.800’de bir kuyumcu ve mücevher tezgahı olan aile; bir özel tunç ustası atölyesi ve son olarak MÖ 7.yüzyılın ilk yarısında orta Girit’te Suriye tarzı mezarlar (Burkert, s.21-22)

[20] Burkert, s.23

[21] Burkert, s.24

[22] Burkert, s.169 dipnotu 68

[23] Burkert, s.25

[24] Burkert, s.26

[25] Burkert, s.171 dipnotu 11

[26] Burkert, s.27

[27] bir tartışmanın taraflarından birinin sessiz kalması

[28] Burkert, s.28 ve s.171 dipnotu 14

[29] Burkert, s.29 ve s.171 dipnotu 17

[30] Burkert, s.30

[31] s.172 dipnotu 24: R.A.Bowman, Aamicc Ritual Texts from Persepolis (1970)

[32] Burkert, s.31

[33] Burkert, s.173 dipnotu 28

[34] Burkert, s.32 ve s.173 dipnotu 29

[35] Burkert, s.173 dipnotu 34

[36] Burkert, s.128

[37] Burkert, s.129