Erdem ve Değer Üzerine

 Erdem ve Değer Üzerine

 

“Sanma ki yalnızca insanlar içindir,

Öyle sandıkları için kimileri,

Meraklılarına kaldı evrensel değer ve erdem kavramları.” O. Karadağ

 

Değerli okuyucular;

Erdem ve değer, insanlık tarihinin hem bireysel hem de toplumsal düzlemde süreklilik gösteren temel kavramlarıdır. Felsefe, din, sosyoloji ve psikoloji gibi disiplinler, bu kavramları kendi bakış açılarından ele alarak insanın ahlaki ve entelektüel yolculuğunu aydınlatır. Burada, erdem ve değer kavramları çok disiplinli bir yaklaşımla irdelenecektir.

Felsefede Erdem ve Değer

Kavramsal Tanımlar

Felsefe, erdem ve değerin özünü sorgulayan bir disiplindir. Erdem (Yunanca: aretē), bir varlığın doğasına uygun en iyi haliyle işlevini yerine getirmesi anlamına gelir. Antik Yunan'da bu kavram, bir bıçağın keskinliği ya da bir insanın aklını kullanarak yaşamını en iyi şekilde yönetmesi gibi, her varlığın kendi amacına en uygun mükemmeliyetini ifade ederdi. Değer ise bireylerin ve toplumların iyi, doğru ya da üstün kabul ettiği soyut ilkeler bütünüdür. Değerler, ahlaki (iyi-kötü), estetik (güzel-çirkin) veya mantıksal (doğru-yanlış) olabilir.

MacIntyre’a göre erdem, "kişinin alışkanlık haline getirdiği, ahlaki açıdan üstün davranış yetkinliği; insanın kendini gerçekleştirme sürecinde törel mükemmelliğe ulaşma çabası"dır. Rokeach ise değeri, "bireyin veya topluluğun seçimlerine yön veren, davranışları yargılamada kullanılan süreğen inançlar bütünü; erekler hiyerarşisinde öncelik belirleyen soyut ilkeler" olarak tanımlar. Erdem eylemle ilişkilidir ve değerlerin yaşanabilir biçimini temsil ederken, değerler eylemin ardındaki ilkesel temeli oluşturur. Örneğin, adalet bir değer iken, adil davranmak bir erdemdir.

Antik Felsefi Erdem Kuramları

Sokrates, bilinçli cehalet ilkesiyle, erdemin bilgiyle eşdeğer olduğunu savundu. Ona göre, kimse bilerek kötü bir eylemde bulunmaz; kötülük, bilgi eksikliğinden kaynaklanır. Erdemli olabilmek için kişinin erdemin ne olduğunu bilmesi gerekir.

Platon, ruhu üç bölüme ayırır: akıl, öfke ve iştah. Bu bölümlere karşılık gelen dört temel erdem vardır: bilgelik (sophia, akla), cesaret (andreia, öfkeye), ölçülülük (sōphrosunē, iştaha) ve adalet (dikaiosunē, bunların dengesi). Platon’a göre, bir insanın ya da devletin iyi olması, bu erdemlerin uyum içinde çalışmasına bağlıdır.

Aristoteles, erdemi iki uç aşırılık arasında bir orta yol (mesotes) olarak tanımlar. Örneğin, cesaret, korkaklık ile gözü karalık arasında bir dengedir. Erdem, doğuştan gelen bir özellik değil, eğitim ve pratikle kazanılan bir karakter niteliğidir. Altın Orta İlkesine göre, yüreklilik (korkaklık ve delikanlılık arasındaki denge) gibi erdemler, aklın kılavuzluğunda geliştirilir.

Stoacılar, dinginlik, özdenetim ve doğaya uyumu erdem olarak öne çıkarır.

Modern Düşüncede Erdem

Modern felsefede erdem anlayışı köklü değişimler geçirmiştir. Kant’a göre ahlak yasası akla dayanır ve erdemli olmak, rasyonel bir ödeve içten bağlılıktır. Utilitarizmde ise erdem, en çok sayıda insana en yüksek faydayı sağlayan davranış olarak tanımlanır. Nietzsche, geleneksel erdem anlayışlarını eleştirerek bireysel güç istenci, yaratıcılık ve kendini aşma gibi değerleri yüceltir. Habermas ise iletişimsel eylem kuramıyla ahlakı, kişiler arası rasyonel uzlaşmaya dayandırır.

Değer-Erdem İlişkisi

Felsefede değerler ile erdemler arasında çift yönlü bir bağ bulunur. Değerler, bireyin neyi iyi ve doğru kabul ettiğini belirlerken; erdemler, bu değerlerin somut davranışlara dönüşmesini sağlar. Örneğin, bir kişi özgürlük değerine inanıyorsa, bu değeri dürüstlük ve cesaret gibi erdemlerle hayata geçirir.

Felsefi Erdem ve Değer Listesi:

Erdemler: Bilgelik (doğru kararlar alma), adalet (herkese hak ettiğini verme), cesaret (tehlikelere karşı durabilme), ölçülülük (aşırılıktan kaçınma), dürüstlük (doğruyu söyleme), merhamet (başkalarının acılarına ortak olma), onur (kendi değerlerine bağlılık).

Değerler: Özgürlük (irade ile hareket etme), eşitlik (adil fırsatlar), hakkaniyet (tarafsız davranma), saygı (kendine ve başkalarına değer verme), doğruluk (gerçeğe uygunluk), sorumluluk (eylemlerin sonuçlarını üstlenme), fayda (toplumsal yarar).

Dinsel Yaklaşımlarda Erdem ve Değer

Erdem ve Değerin Dinsel Temelleri

Din, insan davranışlarını yönlendiren en güçlü inanç sistemlerinden biridir. Dinsel bağlamda değer, Tanrı ya da kutsal kabul edilen varlık/ilke tarafından buyrulmuş; doğru, iyi ve kutsal sayılan ilkelerdir. Erdem ise bu değerlere uygun bir yaşam biçimidir. Dinlerde erdem, yalnızca toplumsal düzenin değil, ruhsal kurtuluşun da bir koşuldur. Dinsel değer-erdem ilişkisi şöyle işler: "Kutsal metinlerdeki buyruklar → Toplumsal değerler → Bireysel erdem davranışları".

Dinlere Göre Karşılaştırmalı Erdem ve Değer Anlayışı

İslam’da Erdem ve Değer: İslam ahlakı, tevhid inancı üzerine inşa edilmiştir ve bireyin hem Allah’a hem de diğer insanlara karşı sorumluluklarını kapsar. Temel değerler arasında adalet (‘adl), merhamet (rahma), tevazu (tawāḍu’), sabır (ṣabr) ve doğruluk (ṣidq) yer alır. Erdem kaynağı olan takva, Allah’ın buyruklarına duyarlılık ve sorumluluk bilincidir. Tasavvufta dört temel erdem: özdenetim (zühd), iç arınma (tasfiye), ilahi aşk (aşk), hakikat bilgisi (marifet).

Hristiyanlık’ta Erdem ve Değer: Hristiyan ahlakı, Tanrı sevgisi, komşuya sevgi ve kurtuluş inancı üzerine kuruludur. İncil’de yer alan teolojik erdemler – inanç, umut ve sevgi – Pavlus’un mektuplarında belirtilmiştir. Thomas Aquinas, bu teolojik erdemleri, Aristotelesçi gelenekten alınan dört kardinal erdem (bilgelik, adalet, cesaret, ölçülülük) ile Hristiyan ahlakına entegre etmiştir. Değerler, Altın Kural (başkasına kendine davranılmasını istediğin gibi davran) etrafında şekillenir.

Budizm’de Erdem ve Değer: Budizm, Tanrı merkezli değil, zihin ve davranış temelli bir ahlaki sistem önerir. Doğru yaşam, erdemin temelidir ve Sekiz Aşamalı Yol ile tanımlanır. Temel değerler arasında şefkat (karuṇā), bağışlayıcılık (kṣamā), bilinçli farkındalık (sati) ve zarar vermeme (ahimsa) bulunur. Erdemler, bilgelik ve farkındalık ile aydınlanmaya ulaşmayı hedefler.

Hinduizm’de Erdem ve Değer: Hinduizm’de erdemli yaşam, evrensel ahlaki düzene (dharma) uygun yaşamayı gerektirir. Dürüstlük, zarar vermeme (ahimsa) ve öz disiplin gibi değerler, bireyin manevi yolculuğunda önemli yer tutar.

Yahudilik’te Erdem ve Tikkun Olam: Yahudi etiği, Tanrı ile yapılan ahitlere (berit) dayanır. Tikkun olam (dünyayı onarmak) anlayışı, Yahudi etik sisteminin temelini oluşturur. Merhamet (ḥesed), adalet (tzedek) ve sadakat gibi değerler, bireyden aktif ve sorumlu bir etik tutum bekler.

Dinsel Erdem ve Değer Listesi:

Erdemler: İman (kutsala inanç), sabır (zorluklara metanet), merhamet (başkalarına yardım), bağışlayıcılık (hataları affetme), cömertlik (karşılıksız paylaşma), tevazu (kibirden uzaklık), sevgi (koşulsuz sevgi), umut (olumlu beklenti), şükür (minnettarlık), takva (Tanrı’ya saygı).

Değerler: Kutsallık (Tanrı’ya saygı), ilahi adalet (ahlaki ilkeler), barış (uyum içinde yaşam), dürüstlük (samimiyet), iman (derin inanç), dayanışma (birlik), yardımlaşma (muhtaçlara destek).

Sosyolojide Erdem ve Değer

Değerin Toplumsal Kökeni

Sosyoloji, değerleri toplum tarafından paylaşılan ve sürdürülen inançlar, ilkeler ve normlar bütünü olarak tanımlar. Émile Durkheim’e göre, değerler toplumun kolektif bilincini oluşturur ve bireyleri şekillendiren ahlaki bir düzenin taşıyıcısıdır. Değerlerin işlevleri şunlardır:

1. Toplumsal bütünleşme (Durkheim)
2. İktidar meşrulaştırma (Bourdieu)
3. Kültürel kimlik oluşturma (Geertz)

Erdemin Toplumsal İşlevi

Erdem, toplumsal normlara uygunluğu yansıtan ve sosyalleşme süreciyle (aile, okul, çevre) öğrenilen davranış biçimleridir. Max Weber, dinsel ve kültürel değerlerin ekonomik davranışlarla ilişkisini incelemiş; protestan ahlakının kapitalizmin doğuşundaki etkisini ortaya koymuştur. Erdem, hem toplumsal kontrol aracı hem de kolektif kimlik inşasının bir parçasıdır.

Erdemin Toplumsal Kökeni:

Geleneksel toplumlarda sorumluluk, bağlılık, saygı (mekanik dayanışma). Modern toplumlarda bireysellik, eşitlik, özerklik (organik dayanışma).

Toplumsal Kurumların Rolü: Aile, temel değerleri ve görgü kurallarını öğretirken; okul, disiplin, çalışkanlık ve kurallara uyma gibi erdemleri pekiştirir. Hukuk sistemi ise adalet ve hakkaniyet gibi değerleri kurumsaltırır.

Kültürel Görelilik ve Evrensel Değerler

Shalom Schwartz’ın karşılaştırmalı araştırmaları, tüm toplumlarda ortak 10 temel değer kümesini tanımlar: güvenlik, uyum, gelenek, başarı, güç, haz alma, uyarılım (yenilik arayışı), kendini yönlendirme, evrensellik, yardımseverlik. Geert Hofstede ise kültürel boyutlar kuramında değer sistemlerini bireycilik-toplulukçuluk, güç mesafesi ve belirsizlikten kaçınma gibi eksenlerle açıklar.

Kültürel Farklılıklar: Bireyci toplumlarda (Batı ülkeleri), bireysel özgürlük ve bağımsızlık ön plandayken; kolektivist toplumlarda (Doğu Asya), aile bağları ve toplulukla uyum baskındır.

Çağdaş Değer Çatışmaları:

Toplum Tipi	Çatışan Değerler
Göçmen Toplumları	Geleneksel değerler - Evrensel insan hakları
Dijital Toplum	Mahremiyet - Şeffaflık

Sosyolojik Erdem ve Değer Listesi:

Erdemler: Çalışkanlık (görevlere azim), konukseverlik (yabancılara yardım), saygı (nezaket), işbirliği (ortak amaçlar), vatandaşlık (toplumsal sorumluluk), sorumluluk (görev bilinci), hoşgörü (farklılıklara saygı), dayanışma (birlik), güven (olumlu yaklaşım), sadakat (vefakarlık).

Değerler: Dayanışma (birlikte hareket), eşitlik (eşit haklar), özgürlük (karar alma hakkı), aile bağları (akrabalık), gelenekler (kültürel miras), dürüstlük (samimiyet), toplumsal barış (huzur), kültürel çeşitlilik (farklılıklara değer), toplumsal düzen (normlara dayalı yaşam).

Psikolojide Erdem ve Değer

Psikoloji, değerleri bireyin karar verme süreçlerinde rehberlik eden kalıcı inançlar olarak tanımlar. Milton Rokeach, değerleri ikiye ayırır: amaçsal değerler (mutluluk, özgürlük) ve araçsal değerler (dürüstlük, sorumluluk). Değerler, bireyin yaşamına anlam ve amaç katar.

Pozitif psikoloji, erdemleri bireyin ruhsal sağlığını ve yaşam kalitesini artıran karakter güçleri olarak görür. Martin Seligman ve Christopher Peterson’ın modeli, altı temel erdemi ve bunlara bağlı karakter güçlü yönlerini tanımlar:

Erdem	Karakter Güçlü Yönleri
Bilgelik	Merak, öğrenme sevgisi, eleştirel düşünce, yaratıcılık
Cesaret	Yüreklilik, azim, dürüstlük, canlılık
İnsanlık	Sevgi, nezaket, sosyal zeka
Adalet	Takım çalışması, hakkaniyet, liderlik
Ölçülülük	Özdenetim, alçakgönüllülük, ihtiyatlılık
Maneviyat	Amaçlılık, anlam arayışı, minnettarlık

 

Lawrence Kohlberg’in ahlak gelişimi kuramı, bireyin erdemli davranışlarının yaş ve bilişsel düzeyle nasıl geliştiğini açıklar:

1. Gelenek öncesi düzey: Ceza ve ödül odaklı.
2. Geleneksel düzey: Sosyal normlara uyum.
3. Gelenek sonrası düzey: Evrensel etik ilkelere bağlılık.

Psikolojik Erdem ve Değer Listesi:

Erdemler: Yaratıcılık (özgün fikirler), merak (keşfetme isteği), açıklık (yeni deneyimlere açıklık), cesaret (tehlikelere karşı durma), azim (hedeflere bağlılık), nezaket (iyi niyet), şükran (minnettarlık), iyimserlik (olumlu beklentiler), empati (duyguları paylaşma), öz denetim (dürtü yönetimi), umut (olumlu düşünce), özerklik (bağımsız karar alma).

Değerler: Bireysel gelişim (sürekli öğrenme), dürüstlük, samimiyet (duygulara dürüstlük), sevgi (sıcak duygular), güven (inanç), başarı (hedeflere ulaşma), bağımsızlık (özgür yaşam), keyif (zevk alma), güvenlik (istikrar), bağlılık (sadakat), aidiyet (topluluğa dahil olma).

Erdemler ve değerler, bireyin ruhsal sağlığı ve kişisel gelişimi için çok önemlidir. Öz farkındalık, bireyin hangi değerlere ve erdemlere sahip olduğunu keşfetmesini sağlar. Pozitif psikoloji bulgularına göre, değerlerine uygun yaşayan bireyler daha mutlu ve anlamlı bir yaşam sürer. Azim ve iyimserlik gibi erdemler, zorluklarla başa çıkmada dayanıklılığı artırır.

Erdemin Zıtları ve Ahlaki Yozlaşma

Klasik ve Modern Erdemsizlik Tipleri

Kibir, özellikle tevazu erdemine karşıt bir duruştur. Kendini üstün görme ve başkalarını değersizleştirme, bireysel ve toplumsal iletişimi bozar.

Açgözlülük, ölçülülük erdeminin ihlalidir. Günümüz kapitalist toplumlarında tüketimcilik, bir yaşam tarzı haline gelmiş; mal ve imaj sahibi olmak, değerli olmanın ölçütü olmuştur.

Sosyal medya çağında erdemin gösterilmesi, erdemli olmakla karıştırılıyor. Erdem, içsel bir meziyet olmaktan çıkarak araçsal ve imaj temelli bir gösteriye dönüşür. Dijital çağda yeni erdem talepleri ortaya çıkmıştır: dijital ölçülülük, sanal nezaket, veri sorumluluğu.

Tarihsel Yozlaşma Örnekleri

Platon, Devlet adlı eserinde erdemli toplumun bozulmasını timokrasi, oligarşi, demokrasi ve tiranlık aşamalarıyla açıklar. Hannah Arendt’in kötülüğün sıradanlığı kavramı, modern bürokratik toplumlarda erdemsizliğin ve kötülüğün nasıl norm haline gelebildiğini gösterir.

Erdem ve Değerlerin Tarihsel Dönüşümü

Değerlerin Tarihsel Evrimi

Antik Çağ: Erdem, bireyin doğasına uygun yaşamasıyla ilişkilendirilmiştir.

Ortaçağ: Erdem, Tanrı’nın iradesine uygun yaşamak olarak anlam kazanmıştır.

Modern Çağ: Bireysellik, özgürlük, akıl ve hak gibi seküler değerler ön plana çıkmıştır.

Postmodern Dönem (20. yüzyıl sonu - günümüz): Büyük anlatıların çözülmesiyle değerler görecelileşmiş, erdem kavramı işlevsellik ve kişisel yarar ölçütleriyle yeniden tanımlanmıştır.

Teknoloji ve Dijital Kültürün Etkisi

Teknolojinin yaşamı dönüştürmesi, erdem anlayışında radikal değişiklikler yaratmıştır:

• Gizlilik değerinin erozyonu.
• Dürüstlüğün dijital manipülasyonlarla aşınması.
• Empati yerine algoritmik etkileşimlerin geçmesi.

Bu dönüşüme karşı bazı direnç biçimleri gelişmiştir:

• Yeni etik akımlar (ekolojik etik, dijital etik, feminist etik).
• Alternatif yaşam biçimleri (sadelik, gönüllülük, etik tüketim).
• Toplum temelli eğitim ve etik odaklı medya projeleri.

Disiplinler Arası Sentez

Disiplinler arası yaklaşım, erdem ve değer dinamiklerini şöyle özetler:

Disiplin	Değerin Kaynağı	Erdemin İşlevi	Başat Gerilim
Felsefe	Us (Logos)	İyi yaşamı sürdürme	Evrensellik vs. Görelilik
Din	Vahiy/Kutsal	Kutsalla bütünleşme	Dinî literalizm vs. Yorum
Sosyoloji	Kültürel kodlar	Toplumsal uyum	Bireycilik vs. Kolektivizm
Psikoloji	Bilişsel-duygusal süreç	Psikolojik iyi oluş	İçselleştirme vs. Dışsal uyum

 

Farklı disiplinlerin katkılarından yola çıkarak evrensel erdemler ve değerler şunlardır:

Erdemler: Adalet (hakkaniyet), dürüstlük (samimiyet), merhamet (yardım etme), cesaret (tehlikelere karşı durma), bilgelik (doğru karar alma), öz denetim (dürtü yönetimi), nezaket (saygılı davranış), sabır (metanet), cömertlik (paylaşma), sadakat (güvenilirlik).

Değerler: Özgürlük (irade hakkı), eşitlik (adil muamele), dayanışma (birlik), doğruluk (gerçeğe uygunluk), barış (huzur), sevgi (sıcak duygular), saygı (değer verme), sorumluluk (eylem sonuçlarını üstlenme), güven (inanç), adalet (hakkaniyet).

Güncel tartışmaların temelinde insan onuru ortak paydadır (Nussbaum). Değerler kültürel bağlamda oluşur (MacIntyre). Dijital çağda yeni erdem talepleri ortaya çıkmıştır: dijital ölçülülük, sanal nezaket, veri sorumluluğu.

Sonuç

Erdem ve değer kavramları, insanlık tarihinin bireysel ve toplumsal düzlemde en köklü unsurlarıdır. Felsefe “nasıl olmalı?” sorusunu, din manevi boyutu, sosyoloji toplumsal bağlamı, psikoloji ise bireysel gelişimi ele alır. Bu disiplinlerin sentezi, erdem ve değerlerin evrensel doğasını ortaya koyar.

Farklı inanç sistemleri ve kültürel bağlamlarda adalet, merhamet, doğruluk, özdenetim, dayanışma ve bilgelik gibi erdemler sürekli öne çıkar.

Modern ve postmodern toplumlarda erdemin zayıfladığı sıkça dile getirilse de, bu süreç bir yozlaşmadan çok, yeniden biçimlenme olarak değerlendirilebilir. Yeni etik akımlar ve alternatif yaşam biçimleri, bu dönüşüme karşı direnç oluşturur.

Erdem ve değerlerin çok katmanlı doğası, disiplinler arası diyalogu zorunlu kılar. Çağdaş toplumlarda bütüncül bir erdem eğitimi için dinsel öğretiler, felsefi eleştiri, psikolojik yöntemler ve sosyolojik farkındalığın sentezi gereklidir. Erdemli bireyler, yalnızca iyi insanlar değil; aynı zamanda toplumun vicdanı, bilinci ve dayanak noktasıdır.

Kaynakça

Arendt, H. (1963). Eichmann in Jerusalem: A report on the banality of evil. New York: Viking Press.

Durkheim, E. (1915). The elementary forms of religious life (J. W. Swain, Trans.). London: George Allen & Unwin.

Fromm, E. (1976). To have or to be? New York: Harper & Row.

Geertz, C. (1973). The interpretation of cultures. Basic Books.

Hofstede, G. (2001). Culture’s consequences: Comparing values, behaviors, institutions and organizations across nations (2nd ed.). Thousand Oaks, CA: Sage Publications.

Kant, I. (1999). Ahlak metafiziğinin temellendirilmesi (İ. Kuçuradi, Çev.). Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları. (Özgün eser 1785).

Kohlberg, L. (1981). Essays on moral development: Vol. 1. The philosophy of moral development. San Francisco: Harper & Row.

MacIntyre, A. (1984). After virtue (2nd ed.). Notre Dame: University of Notre Dame Press.

Nussbaum, M. C. (1993). Non-relative virtues: An Aristotelian approach. Midwest Studies in Philosophy, 13(1), 32-53.

Peterson, C., & Seligman, M. E. P. (2004). Character strengths and virtues: A handbook and classification. New York: Oxford University Press.

Rokeach, M. (1973). The nature of human values. New York: Free Press.

Schwartz, S. H. (1992). Universals in the content and structure of values: Theoretical advances and empirical tests in 20 countries. Advances in Experimental Social Psychology, 25, 1-65.

Taylor, C. (1989). Sources of the self: The making of the modern identity. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Turkle, S. (2017). Alone together: Why we expect more from technology and less from each other. Basic Books.

Weber, M. (2001). The Protestant ethic and the spirit of capitalism (T. Parsons, Trans.). London: Routledge. (Orijinal eser 1905’te yayımlanmıştır).