Bilim mi, İlim mi?

 Bilim mi, İlim mi?

Türkiye’de kahve sohbetlerinden akademik kürsülere kadar sıkça duyulan bir cümle vardır: “Bilim başka, ilim başkadır.”

İlk bakışta bu, yalnızca eski ve yeni sözcükler arasındaki bir tercih gibi görünebilir. Oysa bu iki sözcüğün arasına çekilen sınır, aslında dünyayı nasıl anladığımız, bilgiyi nasıl meşru saydığımız ve akla ne kadar alan tanıdığımızla ilgili derin bir yol ayrımını temsil eder.

Peki neden bazı çevreler “bilim” sözcüğüne mesafeliyken “ilim” kavramına sıkı sıkıya sarılır? Bu gerçekten bir dil meselesi midir, yoksa bir zihniyet kavgası mı?

“İlim” Nasıl Bir Kaleye Dönüştü?

Tarihsel olarak “ilim”, matematikten astronomiye, fıkıhtan felsefeye kadar çok geniş bir bilgi alanını kapsayan bir kavramdı. Bilgi, farklı yollarla aranabilir, tartışılabilir ve geliştirilebilirdi. Ancak 20. yüzyılla birlikte bu geniş anlam daralmaya başladı.

Özellikle İslam dünyasında politik ve ideolojik hareketlerin güçlenmesiyle birlikte “ilim”, modern dünyanın “seküler” bilgisine karşı koruyucu bir siper işlevi görmeye başladı. Bu yeni kullanımda bilgi artık:

• Sınanan bir süreç olmaktan çıktı,
• İnançla çevrelenmiş bir alan haline geldi,
• Eleştiriden çok sadakat talep eder oldu.

Bu yaklaşım, bilgiyi keskin bir biçimde ikiye ayırdı: “Doğru olan” ve “sakıncalı olan”. Kaynağını dinsel referanslardan almayan bilgi, ne kadar tutarlı ya da işe yarar olursa olsun, “eksik”, “tehlikeli” ya da “ruhsuz” sayıldı.

Böylece bilgi, deneyle doğrulanan bir iddia olmaktan çıkıp, inançla korunması gereken bir hazineye dönüştü.

Türkiye’deki Yankılar: Ruhsuz Bilim – Hikmetli İlim

Bu zihniyet dönüşümü Türkiye’de de güçlü karşılıklar buldu. Modern bilim, sıklıkla: Soğuk, mekanik, değerlerden yoksun ve Batı merkezli olarak tanımlandı. Buna karşılık “ilim”: Hikmetli, ahlaklı, yerli ve inançla uyumlu bir bilgi biçimi olarak idealize edildi.

Bu bakış açısına göre bilim, kendi başına bırakıldığında tehlikelidir; mutlaka ahlaki ve dinsel bir çerçeveye bağlanmalıdır. Bilgi, evreni anlamanın değil, önceden belirlenmiş doğrulara ulaşmanın bir aracı olarak görülür.

Bu yaklaşımın ortak paydası şudur: Bilim, özerk bir alan değildir; denetlenmesi gerekir.

Asıl Ayrım: Bilgi Nasıl Üretiliyor?

“Bilim” ile “ilim” arasındaki gerçek fark, sözcüklerde değil, bilginin mutfağında yatar: Yani bilgi nasıl üretilir, nasıl sınanır?

Modern Bilim	Gelenekçi İlim Anlayışı
Yanlışlanabilirlik: “Yanılıyor olabilirim” der.	Mutlakiyet: Doğru zaten bellidir.
Eleştirel akıl: Otorite sorgulanabilir.	Nakil ve otorite: Gelenek sorgulanmaz.
Değişim: Yeni kanıt eski bilgiyi geçersiz kılabilir.	Muhafaza: Bilgi korunur, değiştirilmez.

 

Modern bilim, mütevazıdır. “Her şeyi bilmiyorum; öğrenmeye çalışıyorum” der.

Gelenekçi ilim anlayışı ise kesinlik sunar: “Doğru zaten mevcut; ona uymak gerekir.”

Bu fark, yalnızca bilgi anlayışını değil, insan tipini de belirler: Biri sorgulayan, diğeri itaat eden bir akıl üretir.

Sonuç: Özgür Akıl Olmadan İlerleme Mümkün mü?

“Bilim” ile “ilim” arasında yapılan ayrım, çoğu zaman masum bir kavramsal tercih değildir. Bu ayrım, bilginin üzerine bir denetim mekanizması kurma çabasının parçasıdır. Bilimi dinsel ya da ideolojik bir kalıba sokmak, onun en temel gücünü—sorgulama yeteneğini—elinden alır.

Oysa tarih açıkça göstermiştir ki: Bir toplum, bilginin doğruluğunu inançlara göre değil, kanıtlara göre değerlendirmeye başladığında ilerler.

Bilimi özgür bırakmak dine düşmanlık değildir. Aksine, aklın onurunu korumaktır. Çünkü yalnızca yanılabileceğini kabul eden, soru sormaktan korkmayan ve hiçbir otoriteyi mutlak saymayan bir akıl, insanlığı gerçekten ileriye taşıyabilir.

Esenlikler diliyorum.

27 Aralık 2025

Kaynakça

Bulaç, A. (2014). Din, siyaset ve modernlik. İstanbul: İz Yayıncılık.

Karakoç, S. (1997). Diriliş neslinin amentüsü. İstanbul: Diriliş Yayınları.

Kutub, S. (1990). Yoldaki işaretler (Çev. M. Yolcu). İstanbul: Hikmet Yayınları.

Mevdudi, E. A. (1986). İslam’da ihya hareketleri (Çev. A. Yüksel). İstanbul: Hilal Yayınları.

Popper, K. R. (2002). Bilimsel araştırmanın mantığı (Çev. İ. Aka & İ. Turan). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

Topçu, N. (1998). Türkiye’nin maarif davası. İstanbul: Dergah Yayınları.